ساز کوبه ای

ساز کوبه ای یکی از کهن‌ترین و متنوع‌ترین گونه‌های ساز در موسیقی است که از دوران باستان در فرهنگ‌های مختلف جهان مورد استفاده قرار گرفته است. این ساز با تولید صدا از طریق ضربه، اصطکاک یا فشار، نقشی کلیدی در شکل‌گیری ریتم و ضرب‌آهنگ موسیقی ایفا می‌کند.

گروه‌بندی کلی سازها در موسیقی

بیشتر آلات موسیقی در یکی از چهار گروه اصلی سازها قرار می‌گیرند:

• سازهای بادی چوبی: سازهایی که از لوله‌های چوبی ساخته می‌شوند و صدا به‌وسیله ارتعاش هوا در داخل لوله ایجاد می‌شود.
• سازهای بادی برنجی: سازهایی که معمولاً از فلز برنج ساخته می‌شوند و صدا از طریق دمیدن هوا به داخل ساز و ارتعاش لب‌ها ایجاد می‌شود.
• سازهای زهی: سازهایی که صدای آن‌ها از ارتعاش رشته‌های فلزی یا گیاهی تولید می‌شود، مانند ویولن، ویولا و گیتار.
• ساز کوبه ای: این دسته شامل سازهایی است که با ضربه یا فشار صدا تولید می‌کنند، مانند طبل‌ها، بشقاب‌ها، بونگوها و غیره.

تعریف ساز کوبه ای

ساز کوبه ای به آن دسته از سازها اطلاق می‌شود که برای تولید صدا نیاز به ضربه یا فشار بر روی سطحی دارند. این سازها می‌توانند از جنس چوب، فلز، پوست حیوانات یا مواد مصنوعی ساخته شده باشند و به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• ساز کوبه ای بدون تسمه (مثل طبل‌ها، دایره‌ها، و غیره)
• ساز کوبه ای با تسمه (مانند گلاب‌های پاششی و انواع مختلف سازهای ضربه‌ای با پرده یا تسمه)

تاریخچه ساز کوبه ای

تاریخ سازهای کوبه ای به هزاران سال پیش باز می‌گردد. نخستین نمونه‌های ساز کوبه ای از مواد طبیعی مانند سنگ، چوب و پوست حیوانات ساخته می‌شدند و در مراسمات مذهبی، جنگ‌ها و جشن‌ها به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شدند. در تمدن‌های مختلف از جمله تمدن‌های مصر باستان، یونان و روم، سازهای کوبه ای بخش جدایی‌ناپذیر از موسیقی و جشن‌ها بودند.

در فرهنگ‌های آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین نیز سازهای کوبه ای بخش مهمی از موسیقی سنتی بودند و هنوز هم در بسیاری از مراسم و جشن‌ها کاربرد دارند. این سازها علاوه بر ایجاد ریتم، به عنوان ابزاری برای برقراری ارتباط و انتقال پیام‌های فرهنگی نیز استفاده می‌شدند.

انواع ساز کوبه ای

1. طبل‌ها (Drums):
   طبل‌ها یکی از رایج‌ترین سازهای کوبه ای هستند. انواع مختلفی از طبل‌ها وجود دارند که در گروه‌های مختلف موسیقی استفاده می‌شوند. طبل‌های سنتی و مدرن، طبل‌های دستی، طبل‌های الکترونیکی و طبل‌های بزرگ (مثل تام تام) از این دسته‌اند.
2. کاسه‌ها و بشقاب‌ها (Cymbals):
   این سازها به‌طور معمول از فلز ساخته می‌شوند و با ضربه به یکدیگر یا با استفاده از چکش به صدا درمی‌آیند. کاسه‌ها و بشقاب‌ها در بسیاری از سبک‌های موسیقی از جمله موسیقی کلاسیک، جاز و راک مورد استفاده قرار می‌گیرند.
3. کسی‌ها (Shakers) و جیرجیرک‌ها (Tambourines):
   این سازهای کوچک که معمولاً از مواد سبک ساخته می‌شوند، با تکان دادن یا تکان دادن آن‌ها صدا تولید می‌شود. این سازها معمولاً در موسیقی‌های پرانرژی و شادی استفاده می‌شوند.
4. بن‌دِرم (Bongos):
   این نوع طبل‌های دستی از دو طبل کوچک ساخته شده‌اند و بیشتر در موسیقی‌های لاتین و آفریقایی کاربرد دارند.
5. تمبلا (Timbales):
   تمبلا یک نوع طبل فلزی است که در موسیقی جاز و سلتیک رایج است. این سازها صدای تیز و پرقدرتی دارند.
6. کاجون (Cajón):
   ساز کوبه ای دیگری که اخیراً محبوب شده است، کاجون است. این ساز معمولاً از چوب ساخته می‌شود و نوازنده بر روی آن نشسته و با دست‌های خود ضربه می‌زند. این ساز در موسیقی فلامنکو و دیگر سبک‌ها محبوب است.

در این مقاله به معرفی و بررسی بهترین سازهای کوبه ای و انواع مدل‌های رایج آن در دنیا خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید تا بیشتر با این دسته جذاب و هیجان‌انگیز از سازها آشنا شویم.

روش‌های نواختن ساز کوبه ای

نواختن سازهای کوبه ای به مهارت و تکنیک‌های خاصی نیاز دارد. برای مثال:

• نواختن طبل‌ها معمولاً با استفاده از چوب‌های مخصوص (مانند بیل) یا دست انجام می‌شود. طبل‌ها بسته به نوع آن‌ها می‌توانند صداهای مختلفی تولید کنند.
• کاسه‌ها و بشقاب‌ها معمولاً با چکش یا با دست به یکدیگر ضربه می‌خورند.
• سازهای لرزشی مانند شیکرها و جیرجیرک‌ها از حرکت‌های سریع دست یا بدن برای تولید صدا استفاده می‌کنند.

 انواع سازهای کوبه‌ ای از لحاظ کوک

سازهای کوبه ‌ای با نواک معین: سازهای کوبه ‌ای که قابل کوک‌کردن باشند یا نت‌های مختلفی داشته باشند مثل هنگ درام

سازهای کوبه ‌ای بدون نواک معین: سازهای کوبه ‌ای که قابلیت کوک‌شدن را نداشته باشند مثل دف، دایره، و...

سازهای کوبه ‌ای بدون نواک معین

1. سازهای زنگوله‌ای:

این سازها در اشکال مختلف چوبی و فلزی هستند که تولید صوت در آن‌ها به‌وسیله تکان‌دادن آن‌ها شکل می‌گیرد. وسعت صوتی آن‌ها معین نیست و فقط برای اینکه رنگ و ریتمی به موسیقی بدهند از آن‌ها استفاده می‌شود.

2. گانگ:

این ساز یک صفحه فلزی مدور در سایزهای کوچک و بزرگ است و تولید صوت در آن به‌وسیله کوبه یا مضراب صورت می‌گیرد. مضرابی که برای گانگ استفاده می‌شود یک مضراب مخصوص است که سر مضراب برای تولید صوت بهتر و نرم‌تر ساخته می‌شود. تکنیک‌هایی که به‌وسیله این ساز می‌توان انجام داد عبارت‌اند از: اجرای نت‌های کشیده و بلند، اجرای نت‌های مقطع و کوتاه

3. سنج:

سازهای سنج به سه دسته مختلف تقسیم می‌شوند که نحوه نواختن با هرکدام متفاوت است.

• سنج تنهای آویخته: این نوع سنج توسط چوب یا جاروک صدا می‌دهد.
• سنج جفتی: این نوع سنج توسط یک پدالی که در پایین آن قرار دارد نواخته می‌شود.
• سنج دستی: در این ساز با کوبیدن یا مالیدن سنج‌ها به همدیگر صوت تولید می‌شود.

4. کاستانت (قاشقک):

 این نوع سازها از جنس چوب آبنوس یا شاه‌بلوط ساخته می‌شود و بیشتر در موسیقی اسپانیایی کاربرد دارد. امروزه بیشتر از نوع دستی آن استفاده می‌کنند.

5. ماراکاس:

این ساز برای آمریکا لاتین است و بیشتر در جشن‌ها و پایکوبی‌ها استفاده می‌شود. این ساز دارای دو نوع است: ماراکاس جفتی، ماراکاس تنها

 6. مثلث:

 این ساز از ۲۰۰ سال پیش در ارکستر مورد توجه بوده و به‌وسیله کوبه ‌ای که مثل خودش از جنس فلز است تولید صوت می‌کند. تکنیک‌هایی که با این ساز می‌توان اجرا کرد عبارت‌اند از:
 نت‌های جداگانه و ریتم‌های ساده

7. گویرو:

تولید صوت در این ساز با غلتاندن یا ضربه‌زدن به‌وسیله یک چوب‌دستی ایجاد می‌شود. گاهی در ارکستر از این ساز استفاده می‌شود؛ اما بیشتر در موسیقی‌های پایکوبی و رقص آمریکا لاتین مورد استفاده قرار می‌گیرد.

8. ساز کلاوسن:

 این ساز برای آمریکا لاتین است و در جشن‌ها و پایکوبی‌ها از آن استفاده می‌کنند. تولید صوت در این ساز به‌وسیله کوبیدن دو تا چوب که از جنس همدیگر هستند تولید می‌شود.

9. قالب چوبی:

 در ارکستر برای موسیقی‌های پرتحرک و ریتمیک از این ساز استفاده می‌کنند. برای نواختن این ساز از یک کوبه محکم و تیز استفاده می‌کنند و صدای آن خشک و شکننده است و شبیه به راه‌رفتن اسب می‌ماند.

 10. هماهنگ‌های شیشه‌ای (هماهنگ‌های شستی‌دار):

 تولید صوت در این ساز به‌وسیله کوبیدن چکش روی صفحه شیشه‌ای ایجاد می‌شود و صدای شفاف و درخشانی تولید می‌کند.

سازهای کوبه ‌ای با نواک معین

1. ساز ناقوس:

از قرن ۸ به بعد استفاده از این ساز کلیساها رایج شد؛ اما امروزه گاهی اوقات در ارکسترها استفاده می‌شود.

• ناقوس‌های ساده و غیرمکانیکی: تولید صوت در این ساز توسط یک زبانه داخل آن یا ضربه چکش به درون آن صورت می‌گیرد. داخل بعضی از این ناقوس‌ها یک زبانه وجود دارد که به‌وسیله طناب آن را از پایین تکان می‌دهد و به صدا در می‌آید. گاهی اوقات هم خود ناقوس تکان می‌خورد و باعث می‌شود زبانه داخل آن به صدا درآید.
• ناقوس‌های مکانیکی: حرکت بدنه این سازها توسط چرخ صورت می‌گیرد و برای ملودی‌های بسیار بسیار غمگین یا بسیار بسیار شاد از ناقوس بم استفاده می‌کنند. برای ملودی‌های پرتحرک و هیجان‌انگیز از ناقوس‌های زیر استفاده می‌کنند. وسعت صوتی این ساز در انواع مختلف متفاوت است.

2. گزی لوفن (زیلوفون):

این ساز از نوارهایی با جنس چوب تشکیل شده که در اندازه‌های مختلف هستند. از اولین تا آخرین قطعه این ساز به شکل نت‌های پیانو قرار گرفته است. زیر و بمی این ساز به درازا، فشردگی و ضخامت چوب‌های آن بستگی دارد هرچه این قطعه‌های چوبی ضخیم‌تر و بلندتر باشند صدا بم‌تر می‌شود. نواختن این ساز توسط یک جفت مضراب از چوب سخت و محکم ساخته می‌شود که البته برای ایجاد شدت صوت متفاوت، این مضراب‌ها را به شکل‌های متفاوت نرم‌تر، سخت‌تر و تیزتر می‌سازند که بتوانند شدت صوتی این ساز را تغییر بدهند. تکنیک‌هایی که می‌توانیم به‌وسیله این ساز انجام دهید عبارت‌اند از: گام‌های سریع، آرپژها، نت‌های سریع و گلیساندو

3. گلوکین لوله‌ای (ناقوس لوله‌ای):

سازهای لوله‌ای چهارچوب مستطیل‌شکلی دارند که درون این لوله، لوله‌هایی از جنس برنج یا کروم با طول‌های متفاوت قرار گرفته است. این ساز به‌صورت ایستاده روی زمین قرار می‌گیرد که جنس یک جفت مضراب آن بر اساس صوتی که از ما درخواست شده متفاوت است. نوع استاندارد این ساز از ۱۸ لوله تشکیل شده که وسعت صوتی آن شامل یک و نیم اکتاو است؛ اما در برخی از کشورها تعداد لوله‌ها متفاوت است. اگر تعداد لوله‌ها زیاد باشد وسعت صوتی هم زیاد می‌شود.

4. گلوکن اشپیل:

این ساز شامل دو ردیف از قطعات فولادی است که مانند زیلوفون اساس قرارگرفتن این قطعات فلزی مثل پیانو است. وسعت صوتی این ساز حدود دو و نیم اکتاو است. تولید صوت در این ساز به‌وسیله مضراب است. از این ساز هم به‌صورت نوازندگی تک‌خوانی و هم به‌عنوان همراهی‌کننده در ارکستر استفاده می‌شود.

5. ویبرام:

این ساز از تعدادی میله‌های فلزی ساخته شده که روی یک پایه به ترتیب نت‌های پیانو چیده شده است. لوله‌های کوک شده به این میله‌ها وصل شدند که این کوک شدگی بر اساس نت میله‌ای است که صدا می‌دهد. برای نوازندگی روی این ساز از مضراب سخت و نرم استفاده می‌شود. این ساز دارای یک موتور الکتریکی است که نوازنده برای استفاده از آن یک پدال در پایین ساز تعبیه شده است.

تأثیر ساز کوبه ای در موسیقی و فرهنگ‌ها

ساز کوبه ای نقشی اساسی در ایجاد ریتم و انرژی در موسیقی ایفا می‌کنند. آن‌ها نه‌تنها در ایجاد پایه‌های ریتمیک برای دیگر سازها مؤثرند، بلکه در بسیاری از فرهنگ‌ها نمادهای معنوی و اجتماعی خاصی دارند.

در موسیقی‌های غربی، سازهای کوبه ای مانند طبل‌ها و بشقاب‌ها اغلب در گروه‌های ارکسترال و در سبک‌های موسیقی مانند جاز، راک و پاپ به‌عنوان اجزای مهم در گروه‌های ضربی شناخته می‌شوند. در موسیقی‌های سنتی کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین، سازهای کوبه ای جایگاه ویژه‌ای دارند و در مراسمات مذهبی، اجتماعی و جنگی به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شوند.

سازهای کوبه ‌ای ایرانی:

1. تنبک:

یک ساز کوبه ‌ای ایرانی با کوک نامعین است و برخلاف ساختار ساده‌ای که دارد دارای قدرت اجرای بسیار بالایی است و ازاین‌رو برای نگه‌داشتن ریتم و همچنین تک‌نوازی استفاده می‌شود. در برخی از نقاط این ساز را به اسم ضرب هم می‌شناسند؛ چون که یکی از مهم‌ترین کارهایی که می‌توان با این ساز انجام داد نگه‌داشتن ضرب و ریتم برای سایر سازهاست. نگه‌داشتن ضرب و ریتم در اجراها بسیار مهم است به‌خاطر این که تمام سازهایی که شما در یک اجرا یا کنسرت می‌بینید به‌وسیله ساز ضربی با هم هماهنگ می‌شوند به صورتی که تک‌تک نوازنده‌ها باید خودشان را با آن هماهنگ کنند. تنبک یک ساز جامی شکل است که معمولاً از جنس چوب است و صدای بمی دارد. روی تنبک را با پوست می‌بندند و تمام تکنیک‌ها یا نت‌ها را بر روی همین پوست انجام می‌دهند.

2. دف:

دف یک ساز کوبه‌ ای ایرانی است با کوک نامعین است که هم مثل تنبک در گروه نوازی و هم به‌صورت تک‌نوازی استفاده می‌شود. دف را به‌صورت کوبشی، ضربه‌ای، مالشی، خط انداختن و تکان‌دادن به صدا در می‌آورند. ساز دف از دوره پیش از اسلام رواج پیدا کرد و بیشتر در موسیقی کردی استفاده می‌شده است. این ساز از یک تخته چوب که به حالت گرد درآمده ساخته می‌شود و با یک‌لایه از جنس پوست و در برخی مدل‌ها از جنس پلاستیک روی یک قسمت آن را می‌پوشانند. داخل دف هم زنجیرهایی به دیواره چوبی دف نصب شده که با حرکت‌دادن و تکان‌دادن ساز صدای زیبایی از آن تولید می‌شود.

3. نقاره:

یکی از سازهای ضربی سنتی است که در مناطق مختلف ایران و برخی کشورهای همسایه نقش مهمی در موسیقی محلی و آیینی دارد. این ساز معمولاً از دو کاسه با اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود که کاسه بزرگ‌تر صدای بم و کاسهٔ کوچک‌تر صدای زیرتری تولید می‌کند. جنس بدنه نقاره معمولاً از سفال، چوب یا فلز است و روی آن پوست حیواناتی مثل بز یا گوسفند کشیده شده که صدای طنین‌انداز و پرقدرتی ایجاد کند. نقاره یک ساز کوبه ‌ای نامعین است که نوازنده معمولاً با ضربات سریع و ریتمیک دست‌ها یا گاهی به کمک دو چوب کوچک بر سطح طبل می‌کوبد و الگوهای ریتمیک متنوعی ایجاد می‌کند. نقاره معمولاً در مراسم‌های آیینی، موسیقی محلی و در اجرای موسیقی حماسی کاربرد دارد. در مناطقی مثل خراسان، مازندران، آذربایجان و برخی مناطق جنوبی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی مناطق نقاره نوازی همراه با دیگر سازها مانند سورنا انجام می‌شود و نقش مهمی در اجرای موسیقی‌های شاد و پرانرژی دارد.

4. دهل:

یک ساز کوبه ‌ای ایرانی با کوک نامعین است که طبلی بزرگ و دورویه است که هر دو طرف آن را با پوست گاو یا گاومیش پوشانده‌اند. دهل را با چوب بزرگی به نام چوگان و یک چوب کوچک به نام ترکه می‌نوازند. گاهی اوقات اگر اجرا در مکان سربسته باشد به‌جای استفاده از چوگان و ترکه آن را با دست می‌نوازند. هنگام نواختن این ساز را با ریسمانی که از شانه‌ها می‌گذرد به خودشان آویزان می‌کنند تا بتوانند راحت‌تر بنوازند. دهل‌ها در اندازه‌های مختلفی در ایران پیدا می‌شوند. بزرگ‌ترین اندازه آن در مناطق کویری یزد و کاشان در آیین‌های مذهبی استفاده می‌شود. اندازه‌های متوسط دهل در کردستان پیدا می‌شود کوچک‌ترین اندازه آن در مناطق بختیاری نشین است.

سازهای کوبه ‌ای غربی:

1. درام ست یا درامز:

نام سازی است که از چند طبل و سنج در اندازه‌ها و طراحی‌های مختلف ساخته شده است. این ساز در واقع یک ساز کوبه‌ ای به‌حساب می‌آید که با کمک مضراب‌ها و پدال‌هایی به صدا در می‌آید. درام در گروه نوازی و ارکست نقش بسزایی دارد. یکی از مهم‌ترین نقش‌های این ساز نگه‌داشتن ریتم و هماهنگ‌کردن تمام سازها با همدیگر است. استفاده از صداهای ترکیبی و ملودی در کنار نگه‌داری ریتم باعث شده که این ساز به یک ساز کوبه ‌ای کامل تبدیل شود. هماهنگی و استفاده هم‌زمان از دو دست و پاها برای نوازندگی با درام مهارتی است که به‌مرور و با تمرین منظم و پشتکار به دست می‌آید. از این ساز برای موسیقی نظامی هم بسیار استفاده می‌شود و در خیلی از مراسم‌های نظامی حضور دارد. درام ست از اجزای مختلفی تشکیل شده است که عبارت‌اند از:

• چوب‌ها صندلی
• اسنیر
• بیس درام
• های هت
• سنج راید
• تام‌ها
• فلورتام
• کورش و اسپلش

2. کاخن:

یکی از انواع سازهای کوبه ‌ای است که در زبان اسپانیایی به معنی صندوق یا جعبه است، جعبه‌ای که به یک ساز با صدای زیبا تبدیل شده است. نحوه اجرا با این ساز به این صورت است که نوازنده بر روی آن می‌نشیند و با کف هر دو دست و انگشتان به قسمت جلویی کاخن ضربه می‌زند یا حرکاتی مانند مالش و خط کشیدن روی کاخن انجام می‌دهد. کاخن از یک جعبه توخالی تهیه شده ولی چند نکته باعث شده که صدای دلچسبی داشته باشد ازجمله:

• این جعبه دارای ۶ وجه است که وجه جلویی از سایر صفحات نازک‌تر ساخته می‌شود.
• در پشت کاخن حفره‌ای برای خروج صدا و قوی‌تر شدن صدای ساز وجود دارد.
• در داخل کاخن، سیم‌های فلزی با قابلیت تنظیم پشت صفحه جلویی قرار گرفته‌اند.
• کاربرد این سیم‌ها یا فنرهای فلزی به این صورت است که صدای کاخن را نزدیک به صدای درام می‌کند.

3. هنگ درام:

هنگ درام یک ساز کوبه ‌ای غربی است که امروزه محبوبیت بسیار زیادی به دست آورده است. هنگ درام در دسته سازهای کوبه ‌ای با کوک معین است. این ساز اولین‌بار در کشور سوئیس طراحی و ساخته شد. این ساز از دو قسمت نیم‌دایره‌ای تشکیل شده که روی همدیگر قرار گرفته‌اند. قسمت بالایی هنگ درام که نت‌های موسیقی یا همان فرورفتگی‌ها بر روی آن قرار گرفته همیشه باید به روی بالا باشد که روی آن ضربه‌ها صورت بگیرد که نت‌های مختلف موسیقی از ساز شنیده شود. هنگ درام به کمک انگشت‌های دست به صدا در می‌آید.

4. کالیمبا:

یک ساز تکامل‌یافته در طول تاریخ آفریقا است که در دو نوع تخت و جعبه‌ای طراحی شده است. یادگیری این ساز راحت است و به‌راحتی می‌توانید بیشتر موسیقی‌ها را با آن اجرا کنید. یکی از مزایای اصلی این ساز قابل‌حمل بودن آن است که با خرید این ساز می‌توانید در هر جا و مکانی ساز خود را به همراه داشته باشید و موسیقی دلخواه خودتان را اجرا کنید.

5. بلز:

این ساز از تیغه‌های فلزی با سایزهای متفاوت تشکیل شده است. این تفاوت در سایزها باعث می‌شود که فرکانس‌های مختلفی از صدا به وجود آید. با کوبیدن دسته‌های بلز یا همان مضراب بر روی فلزات صدا تولید می‌شود. ساز بلز انتخاب مناسبی برای آشنایی کودکان با موسیقی است.

ساز کوبه ای نه‌تنها در ایجاد موسیقی بلکه در بیان فرهنگ‌ها و احساسات انسانی نقش مهمی ایفا می‌کنند. این سازها با تنوع بی‌پایان خود، از ساده‌ترین طبل‌های دستی تا پیچیده‌ترین سازهای الکترونیکی، به هنرمندان این امکان را می‌دهند که احساسات، داستان‌ها و پیام‌ها را از طریق ضربه و ریتم منتقل کنند. بنابراین، سازهای کوبه ای نه‌تنها از نظر موسیقایی بلکه از جنبه فرهنگی نیز اهمیت زیادی دارند.